بی. ­اف. اسکینر (یکی از رهبران رفتارگرایی): زندگینامه، اختراعات، نظریه، جوایز، آثار و خدمات اسکینر

بی. ­اف. اسکینر (یکی از رهبران رفتارگرایی): زندگینامه، اختراعات، نظریه، جوایز، آثار و خدمات اسکینر

مؤلف: کندرا چری، ۲۰۲۰ – مترجم: فروزان جانمردی، ۱۳۹۹ – ویراستار: دکتر اکبر رضایی روانشناس تبریز – مرکز مشاوره جوانه رشد تبریز

در این مقاله می­خوانیم:

• دلیل شهرت
• زندگینامه
• اختراعات
• پروژه کبوتر
• مراقب کودک
• شرطی­ سازی کنشگر
• برنامه ­های تقویتی
• ماشین­ های آموزشی
• زندگی و شغل بعدی
• جوایز و تقدیرها
• آثار منتخب
• خدمات او به روانشناسی

بی. ­اف. (بوروس فردریک) اسکینر (B. F. Skinner) روانشناس آمریکایی بود که به دلیل تأثیرگذاری‌اش بر رفتارگرایی مشهور بود. اسکینر از فلسفه خود به‌عنوان «رفتارگرایی رادیکال» نام برد و اظهار داشت که مفهوم اراده آزاد توهمی بیش نیست. در عوض، او اعتقاد داشت که تمام اعمال انسان نتیجه مستقیم شرطی‌سازی است.

دلیل شهرت

• شرطی ­سازی کنشگر
• برنامه ­های تقویتی
• جعبه اسکینر
• ثبت‌کننده تراکمی
• رفتارگرایی رادیکال

در بین اکتشافات، اختراعات و دستاوردهای زیاد او ایجاد جعبه شرطی‌سازی کنشگر (با نام مستعار جعبه اسکینر)، تحقیقات او در مورد برنامه ­های تقویتی، معرفی نرخ پاسخ به‌عنوان متغیر وابسته در پژوهش‌ها و ایجاد ثبت تراکمی برای ردیابی این نرخ پاسخ دیده می‌شود.

در یک مطالعه زمینه‌یابی، اسکینر به‌عنوان تأثیرگذارترین روانشناس قرن بیستم معرفی شد.

تولد و فوت

• تولد: ۲۰ مارس ۱۹۰۴
• وفات: ۱۸ اوت ۱۹۹۰

زندگینامه

اسکینر در شهر کوچک سوسکوهانا واقع در ایالت پنسیلوانیا متولد شد. پدرش حقوقدان و مادرش، خانه ­دار بود و او با یک برادری بزرگ شد که دو سال از او کوچک‌تر بود. او بعدها کودکی خود را در پنسیلوانیا «گرم و پایدار» توصیف کرد. به‌عنوان یک پسر، او از ساختن و اختراع چیزها لذت می ­برد؛ مهارتی که بعداً در آزمایش‌های روان‌شناختی خود به کار برد. برادر کوچک‌تر او ادوارد در سن ۱۶ سالگی به دلیل خونریزی مغزی درگذشت.

در دوران دبیرستان، اسکینر بر اساس مطالعه گسترده خود از آثار فرانسیس بیکن به استدلال علمی علاقه­ مند شد. او در سال ۱۹۲۶ لیسانس ادبیات انگلیسی را از دانشگاه همیلتون دریافت کرد.

او پس از کسب مدرک کارشناسی خود تصمیم گرفت نویسنده شود، دوره­ای از زندگی او که بعداً آن را «سال تاریک» نامید. در این مدت او تنها چند مقاله کوتاه برای روزنامه‌ها نوشت و با وجود دریافت برخی تأییدها از سوی شاعر مشهور رابرت فراست، به‌سرعت از استعداد ادبی خود سرخورده شد.

در حین کار به‌عنوان فروشنده در یک کتاب‌فروشی، اسکینر آثار پاولف و واتسون را مطالعه کرد که نقطه عطفی در زندگی و دنیای حرفه‌ای او شد. با الهام از این آثار، اسکینر تصمیم گرفت حرفه خود به ­عنوان رمان­نویس را کنار بگذارد و در دانشگاه هاروارد به تحصیل روانشناسی پرداخت.

اسکینر پس از دریافت درجه دکترای خود از دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۳۱ به لطف یک بورسیه تحصیلی به مدت ۵ سال دیگر در دانشگاه به فعالیت خود ادامه داد. در این دوره زمانی، او تحقیقات خود را در مورد رفتار کنشگر و شرطی ­سازی کنشگر ادامه داد. در سال ۱۹۳۶ با ایوان بلو ازدواج کرد و این زوج صاحب دو دختر به نام‌های جولی و دبورا شدند.

اختراعات

در زمان اقامت در دانشگاه هاروارد، اسکینر به مطالعه رفتار انسان به روشی عینی و علمی علاقه­ مند شد. او آنچه را به‌عنوان دستگاه شرطی­ سازی کنشگر از آن یاد می­ کرد، توسعه داد که بعداً به‌عنوان «جعبه اسکینر» معروف شد. دستگاه محفظه­ ای بود که دارای اهرم یا دکمه‌ای بود. حیوان می­ توانست به‌منظور دریافت غذا، آب یا نوعی تقویت­ کننده دیگر آن‌ها را فشار دهد.

در هاروارد بود که او ثبت‌کننده تراکمی را نیز ابداع کرد، دستگاهی که پاسخ‌ها را به‌صورت یک خط شیب­دار ثبت می­ کرد. از طریق مشاهده شیب‌ خط که نشان‌دهنده نرخ پاسخ بود، اسکینر ‌توانست ببیند که نرخ پاسخ حیوان به آنچه بعد از فشار دادن حیوان اتفاق می‌افتد بستگی دارد؛ یعنی نرخ پاسخ بالا به دنبال پاداش ارائه می‌شد درحالی‌که نرخ پاسخ پایین­تر به دنبال عدم ارائه پاداش. این دستگاه همچنین به اسکینر اجازه داد تا ببیند برنامه تقویتی که مورداستفاده قرار می‌گیرد نیز بر نرخ پاسخ تأثیر می­ گذارد.

او با استفاده از این وسیله دریافت که رفتار به محرک پیشایند وابسته نیست، همان‌طور که واتسون و پاولف مدعی بودند. در عوض، اسکینر متوجه شد که رفتارها به آنچه بعد از پاسخ اتفاق می ­افتد بستگی دارد. اسکینر این رفتار را رفتار کنشگر نامید.

پروژه کبوتر

اسکینر پس از ازدواج در دانشگاه مینه ­سوتا موقعیت تدریس به دست آورد. در حین تدریس در دانشگاه مینه ­سوتا و در اوج جنگ جهانی دوم، اسکینر برای کمک به تلاش‌های جنگ علاقه­ مند شد. او بودجه­ ای را برای پروژه ­اش دریافت کرد که شامل تربیت کبوترها برای هدایت بمب‌ها بود زیرا در آن زمان سیستم هدایت موشکی وجود نداشت.

در «پروژه کبوتر»، همان‌طور که گفته می‌شود، کبوترها در دماغه مخروطی شکل نوک موشک قرار می­ گرفتند و آموزش داده شده بودند که به یک هدف نوک بزنند که این کار موشک را به سمت هدف موردنظر هدایت کند. اگرچه اسکینر موفقیت قابل‌توجهی در کار با کبوترها به دست آورد ولی این پروژه هرگز به نتیجه نرسید، زیرا توسعه رادار نیز در دست اجرا بود. این پروژه درنهایت لغو شد، بااین‌حال، منجر به برخی یافته ­های جالب شد و اسکینر حتی قادر به آموزش کبوترها برای بازی پینگ‌پنگ شد.

مراقب کودک

در سال ۱۹۴۳، اسکینر نیز به درخواست همسرش «مراقب کودک» را اختراع کرد. توجه به این نکته مهم است که مراقب کودک چیزی شبیه «جعبه اسکینر» نیست که در تحقیقات تجربی اسکینر مورداستفاده قرار می‌گیرد. او در پاسخ به درخواست همسرش برای جایگزینی ایمن­تر برای گهواره ­های سنتی، گهواره گرم محصور با یک پنجره شبیه شیشه پلاستیکی شفاف ایجاد کرد. مجله زنان خانه مقاله ­ای در ارتباط با گهواره با عنوان «کودک در یک جعبه» چاپ کرد که تا حدودی به برخی سوءتفاهم‌ها در مورد استفاده از آن گهواره کمک کرد.

حادثه بعدی نیز باعث سوءتفاهم بیشتر در مورد گهواره کودک اسکینر شد. لورن اسلاتر در کتاب خود در سال ۲۰۰۴ افتتاح جعبه اسکینر: آزمایش‌های بزرگ روان­شناسی قرن بیستم به این شایعه مکرر دامن زد که مراقب کودک در واقع به‌عنوان یک ابزار آزمایش استفاده شده است. شایعات حاکی از آن بود که دختر اسکینر به‌عنوان آزمودنی موردآزمایش قرار گرفته و خودکشی کرده است. کتاب اسلاتر خاطرنشان کرده بود که این چیزی غیر از شایعه نیست، اما بررسی‌های بعدی کتاب به‌اشتباه اظهار داشت که کتاب او از این ادعاها حمایت می­ کند. این امر باعث عصبانیت و تکذیب شدید شایعات از سوی دختر بسیار سرزنده و خوب اسکینر بنام دبورا اسکینر شد.

در سال ۱۹۴۵، اسکینر به بلومینگتون، شهری در ایالت ایندیانا نقل‌مکان کرد و رئیس دپارتمان روان­شناسی در دانشگاه ایندیانا شد. در سال ۱۹۴۸، او به دپارتمان روان­شناسی دانشگاه هاروارد پیوست و در آنجا حتی پس از بازنشستگی در سال ۱۹۷۴ نیز دفتر خود را حفظ کرد.

شرطی ­سازی کنشگر

در فرایند شرطی­ سازی کنشگر اسکینر، کنشگر به هر نوع رفتاری که بر محیط عمل می‌کند و منجر به پیامد می‌شود، اشاره دارد. او رفتارهای کنشگر (اعمال تحت کنترل ما) را در مقابل رفتارهای پاسخگر قرار داد. او توصیف کرد رفتار پاسخگر هر چیزی است که به‌صورت بازتابی یا خودکار اتفاق می ­افتد مثل باز پس کشیدن فوری انگشت بعد از تماس با بخاری داغ.

اسکینر تقویت را به‌عنوان رویدادی که باعث افزایش احتمال وقوع رفتار در موقعیت‌های بعدی می­شود، تعریف کرد. دو نوع تقویتی که او شناسایی کرد عبارت بودند از: تقویت مثبت (نتایج مطلوب مانند پاداش یا تحسین) و تقویت منفی (حذف پیامدهای نامطلوب).

تنبیه نیز در فرایند شرطی ­سازی کنشگر نقش دارد. بر اساس نظر اسکینر، تنبیه استفاده از پیامد نامطلوب است که باعث می­شود رفتار کاهش یا تضعیف شود. تنبیه شامل ارائه یک تقویت­کننده منفی (زندان، تنبیه بدنی، سرزنش کردن) است که برخی از آن‌ها به‌عنوان تنبیه مثبت یاد م ی­کنند- یا حذف یک تقویت ­کننده مثبت (خراب کردن یک اسباب‌بازی موردعلاقه) که به‌عنوان یک تنبیه منفی نیز شناخته می ­شود.

برنامه‌های تقویتی

اسکینر همچنین در تحقیقات خود در مورد شرطی ­سازی کنشگر، انواع مختلف برنامه ­های تقویتی را کشف و توصیف کرد:

• برنامه ­های تقویتی فاصله ­ای ثابت
• برنامه‌های تقویتی فاصله ­ای متغیر
• برنامه­ های تقویتی نسبت ثابت
• برنامه­ های تقویتی نسبت متغیر

ماشین­های آموزشی

اسکینر همچنین پس از شرکت در کلاس ریاضی دخترش در سال ۱۹۵۳ علاقه­مند به آموزش و تدریس شد. اسکینر خاطرنشان کرد که هیچ‌یک از دانش ­آموزان هیچ نوع بازخورد فوری از عملکرد خود دریافت نکردند. برخی از دانش‌آموزان تلاش کردند ولی نتوانستند مسائل را حل کنند، درحالی‌که برخی دیگر به‌سرعت تمام کردند اما واقعاً چیز جدیدی یاد نگرفتند. در عوض، اسکینر معتقد بود که بهترین روش، ایجاد نوعی وسیله است که رفتار را شکل داده و تا زمان رسیدن به پاسخ مطلوب، بازخورد افزایشی ارائه ­دهد.

او با ساختن یک ماشین آموزشی ریاضی که پس از هر مسئله بازخورد فوری ارائه می ­داد، شروع کرد. بااین‌حال، این دستگاه اولیه در واقع مهارت‌های جدیدی آموزش نم ی­داد. سرانجام، او توانست ماشینی بسازد که بازخورد افزایشی و مطالب را در یک سری مراحل کوچک ارائه می‌داد تا دانش­آموزان مهارت‌های جدیدی کسب کنند، فرایندی که به‌عنوان آموزش برنام ه­ای شناخته می ­شود. اسکینر بعداً مجموعه نوشته­های خود را در مورد آموزش‌وپرورش با عنوان فناوری آموزشی منتشر کرد.

زندگی و شغل بعدی او

تحقیقات و آثار اسکینر به‌سرعت او را به یکی از رهبران جنبش رفتارگرا در روانشناسی تبدیل کرد و کارهای او به‌طور چشمگیری در توسعه روانشناسی تجربی نقش داشتند.

اسکینر همچنین با تکیه بر حرفه ادبی سابق خود‌، برای ارائه بسیاری از ایده ­های نظری خود از داستان‌های تخیلی استفاده کرد. اسکینر در کتاب خود در سال ۱۹۴۸، والدن دو، جامعه آرمان‌شهر تخیلی را توصیف کرد که در آن افراد آموزش می‌دیدند از طریق کاربرد شرطی‌سازی کنشگر، شهروندان ایده آل شوند.

کتاب او در سال ۱۹۷۱ با عنوان فراسوی شان و آزادی نیز جنجال‌هایی به پا کرد، چون کارش به نظر می ­رسید دلالت بر این داشته باشد که انسان‌ها واقعاً دارای اراده آزاد نیستند. کتاب او در مورد رفتارگرایی در سال ۱۹۷۴ تا حدودی به این خاطر نوشته شد که بسیاری از شایعات درباره نظریه­ ها و تحقیقات او را برطرف کند.

در سال‌های بعد، اسکینر همچنان در مورد زندگی و نظریه‌های خود نوشت. او در سال ۱۹۸۹ به سرطان خون مبتلا شد.

اسکینر درست هشت روز قبل از درگذشتش، از طرف انجمن روان­شناسی آمریکا تقدیرنامه‌ای برای یک ‌عمر خدمات برجسته دریافت کرد و هنگام دریافت این جایزه، او به مدت ۱۵ دقیقه در یک سالن اجتماعات شلوغ صحبت کرد. او در ۱۸ اوت ۱۹۹۰ درگذشت.

جوایز و تقدیرها

• ۱۹۶۶- جایزه ادوارد لی ثورندایک، انجمن روان­شناسی آمریکا
• ۱۹۶۸ – مدال ملی علوم از دست رئیس جمهور لیندن بی. جانسون
• ۱۹۷۱ – مدال زرین بنیاد روان‌شناسی آمریکا
• ۱۹۷۲ – جایزه بشردوستانه سال
• ۱۹۹۰ – قدردانی از یک‌عمر خدمات برجسته برای روان­شناسی، انجمن روان­­شناسی آمریکا

آثار منتخب

Skinner, B. F. (1935) Two types of conditioned reflex and a pseudo type. Journal of General Psychology, 12, 66-77

Skinner, B. F. (1948) ‘Superstition’ in the pigeon. Journal of Experimental Psychology, 38, 168-172

Skinner, B. F. (1950) Are theories of learning necessary? Psychological Review, 57, 193-216

Skinner, B. F. (1971) Beyond Freedom and Dignity

Skinner, B. F. (1989) The Origins of Cognitive Thought. American Psychologist, 44, ۱۳-۱۸

خدمات او به روانشناسی

اسکینر نویسنده پرکاری بود و نزدیک به ۲۰۰ مقاله و بیش از ۲۰ کتاب منتشر کرد. در یک نظرسنجی از روان­شناسان در سال ۲۰۰۲، او به‌عنوان تأثیرگذارترین روانشناس قرن بیستم شناخته شد. اگرچه رفتارگرایی دیگر یک مکتب فکری غالب نیست، ولی کار او در زمینه شرطی­ سازی کنشگر امروزه همچنان زنده باقی ‌مانده است. متخصصان بهداشت روان معمولاً هنگام کار با مراجع از تکنیک‌های شرطی‌سازی کنشگر استفاده می‌کنند، معلمان اغلب از تقویت برای شکل‌دهی رفتار در کلاس استفاده می­ کنند و مربیان حیوانات برای آموزش سگ‌ها و حیوانات دیگر به این تکنیک‌ها بسیار متکی هستند. میراث قابل ­توجه اسکینر، هم در روان‌شناسی و هم در زمینه ­های بی‌شماری از فلسفه تا تعلیم ­و­تربیت، نشانه‌های ماندگار به‌جا گذاشته است.

مؤلف: کندرا چری، ۲۰۲۰

مترجم: فروزان جانمردی، ۱۳۹۹

ویراستار: دکتر اکبر رضایی روانشناس تبریز

مرکز مشاوره جوانه رشد تبریز