روش تحقیق در روانشناسی
مؤلفان: دکتر اکبر رضایی؛ دکتر مهناز علیاکبری دهکردی
ناشر: دانشگاه پیام نور
سال چاپ: ۱۳۹۸
نوبت چاپ: اول
تعداد صفحات: ۳۴۲
پیشگفتار مؤلفان
پژوهش در جهان امروز بهعنوان پایه و اساس پیشرفت معرفی میشود. بدیهی است اگر نظامهای آموزشی به محفوظات و انتقال دانش تکیه کنند، نهتنها در جهت تولید علم، موفقیتهایی به دست نخواهند آورد، بلکه چنین نظامهایی مصرفکننده دانش دیگران خواهند بود. با توجه به اهمیت پژوهش و نقش کلیدی آن در رشد و پیشرفت جوامع، دانشگاهها باید در جهت ارتقاء و اشاعه فرهنگ پژوهش در بین دانشجویان گامهای اساسی بردارند.
بااینحال، بسیاری از دانشجویان روانشناسی از سرِ اجبار به انتخاب این درس اقدام میکنند، و درس روشهای تحقیق را با اهداف شغلی و آموزشی خود مرتبط نمیدانند. البته ناگفته نماند که اغلب آنها، پس از چند جلسه شرکت در کلاسهای این درس، رضایت خودشان را نیز پنهان نمیکنند. به دلایل متعددی درس روش تحقیق میتواند برای دانشجویان مفید باشد. یادگیری این مباحث به درک، اجرای طرحهای پژوهشی، ارزیابی مقالات علمی و همچنین تصمیمگیری آگاهانه در مورد یافتههای پژوهشی که همهروزه ارائه میشوند، کمک خواهد کرد.
تدریس و یادگیری واحد درسی روشهای تحقیق امری چالشانگیز و درعینحال جذاب است. با استفاده از روشهای مختلف پژوهشی میتوان دانش خود را درباره رفتار، فرایندهای ذهنی و عواطف و هیجانهای انسانها گسترش داد. این کتاب با استفاده از رویکرد جامع، فرایند اجرای پژوهش از انتخاب موضوع گرفته تا تدوین پژوهشنامه را تحت پوشش قرار میدهد.
فصلهای ۱ و ۲، بحثهای مقدماتی در زمینه تحقیق و یافتن ایدههای جدید برای پژوهش مطرح میکنند.
فصلهای ۳ تا ۶ بر مباحث اساسی فرآیند پژوهش ازجمله، نحوه اندازهگیری متغیرها و رعایت مسائل اخلاقی در تحقیق و همچنین انتخاب شرکتکنندگان و روایی پژوهشی میپردازند.
فصلهای ۷ تا ۱۱، روشهای پژوهش توصیفی (مشاهدهای، پیمایشی)، همبستگی، آزمایشی، شبه آزمایشی و غیرآزمایشی و طرحهای تک موردی و مطالعه موردی را بحث میکنند.
فصل ۱۲ نیز بر قواعد و رهنمودهای مهم در زمینه تدوین گزارش پژوهشی در قالب مقاله بر اساس سبک APA متمرکز میشود. دانشجویان پس از مطالعه این کتاب با مزایا و محدودیتهای هریک از روشهای پژوهشی آشنا میشوند و دانش و مهارتهای لازم را برای اجرا و گزارش یافتههای پژوهش کسب میکنند.
سعی شده است این اثر، بر اساس سرفصلهای مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای درس روشهای تحقیق در دوره کارشناسی ارشد روانشناسی، بهصورت ساده و روان و خودآموز و با دیدی کاربردی نوشته شود. در ابتدای هر فصل هدفهای یادگیری و در پایان نیز خلاصه فصلها و خودآزماییهای چندگزینهای و تشریحی ارائه شده است.
برای افرادی که بهصورت خودآموز این کتاب را مطالعه خواهند کرد، پیشنهاد میشود، ابتدا هدفهای یادگیری، مقدمه، عناوین و اصطلاحات مهم و خلاصه هر فصل را بهصورت اجمالی بخوانند و سپس سؤالاتی بر اساس این مطالعه اجمالی مطرح کنند و بعد با دقت مطالب فصل را بخوانند، و درنهایت برای سنجش یادگیری خودشان، به سؤالات خودآزمایی چندگزینهای، تشریحی آخر فصل و همچنین سؤالات خودشان پاسخ دهند.
امید است این اثر موردتوجه استادان محترم و دانشجویان عزیز رشتههای مختلف روانشناسی و علوم تربیتی و سایر رشتههای مرتبط قرار گیرد. بدون شک هیچ اثر علمی، بیعیب و نقص نخواهد بود و ممکن در برخی جاها لغزشهایی مشاهده شود؛ بنابراین، تقاضا میشود با نظرها و پیشنهادهای اصلاحی و ارزنده خود، ما را در رفع کاستیها یاری دهید. بر خود لازم میدانیم از همه عزیزانی که در داوری، ویراستاری، چاپ و صفحهآرایی این متن زحمت کشیدهاند، تشکر و قدردانی کنیم.
اکبر رضایی- مهناز علیاکبری دهکردی
اردیبهشتماه ۱۳۹۸
فهرست مطالب
پیشگفتار
فصل اول. مقدمهای بر تحقیق در روانشناسی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۱-۱ روشهای کسب دانش
۱-۱-۱ سنّت یا سرسختی
۱-۱-۲ شهود
۱-۱-۳ مرجع موثق
۱-۱-۴ استدلال
۱-۱-۵ روش تجربهگرایی
۱-۲ علم
۱-۲-۱ کوهن و پارادایمها
۱-۲-۲ مفروضههای بنیادین علم
۱-۲-۳ علم در برابر شبهعلم
۱-۲-۴ اهداف پژوهش علمی
۱-۲-۴-۱ توصیف رفتار
۱-۲-۴-۲ پیشبینی رفتار
۱-۲-۴-۳ تعیین علتهای رفتار
۱-۲-۴-۴ تبیین رفتار
۱-۲-۵ نظریه و انواع آن
۱-۲-۶ ملاکهای ارزشیابی نظریهها
۱-۲-۷ نقش نظریه در پژوهشهای علمی
۱-۳ مراحل روش علمی
۱-۳-۱ مرحله اول: مشاهده رفتار یا پدیدهها
۱-۳-۲ مرحله دوم: ارائه پاسخ یا تبیین موقتی (فرضیه)
۱-۳-۳ مرحله سوّم: استفاده از فرضیه برای ایجاد پیشبینی قابل آزمون
۱-۳-۴ مرحله چهارم: ارزیابی پیشبینیها از طریق مشاهدات نظامدار و برنامهریزیشده
۱-۳-۵ مرحله پنجم: استفاده از مشاهدات برای تأیید، رد یا تعریف مجدد فرضیه اصلی
۱-۴ مراحل تفصیلی اجرای طرح تحقیق علمی
۱-۴-۱ انتخاب موضوع: یافتن ایده و فرضیه پژوهشی
۱-۴-۲ انتخاب روش و طرح پژوهشی مناسب
۱-۴-۳ انتخاب شرکتکنندگان یا آزمودنیهای مطالعه
۱-۴-۴ تصمیمگیری درباره ابزارهای اندازهگیری مناسب
۱-۴-۵ اجرای مطالعه
۱-۴-۶ تحلیل دادهها
۱-۴-۷ تدوین گزارش و اشاعه نتایج
۱-۴-۸ پالایش و فرمولبندی مجدد ایده پژوهشی
خلاصه فصل اول
خودآزمایی چهارگزینهای فصل اول
خودآزمایی تشریحی فصل اول
فصل دوم. انتخاب موضوع و مرور پیشینه پژوهشی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۲-۱ منابع ایدههای پژوهشی
۲-۱-۱ عقل سلیم
۲-۱-۲ علائق شخصی و کنجکاویها
۲-۱-۳ مشاهده جهان پیرامون خود
۲-۱-۴ تفکرات مبهم و زودگذر
۲-۱-۵ پژوهشهای قبلی
۲-۱-۶ نظریهها
۲-۲ ارزشیابی موضوع پژوهشی
۲-۳ جستجو و استفاده از پیشینه پژوهشی
۲-۳-۱ منابع دستاول و دستدوم
۲-۳-۲ جستجوهای کتابخانهای
۲-۳-۳ جستجوی اینترنتی و استفاده از پایگاههای اطلاعاتی
۲-۳-۴ استفاده از ScienceDirect
۲-۳-۴-۱ از گزینه جستجوی پیشرفته استفاده کنید
۲-۳-۴-۲ از فرهنگ لغات تخصصی برای اصلاح فهرست اصطلاحات جستجو استفاده کنید
۲-۳-۵ استفاده از پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID)
۲-۳-۵-۱ جستجوی ساده
۲-۳-۵-۲ جستجوی پیشرفته در SID
۲-۴ کالبدشناسی مقاله پژوهشی
۲-۵ ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﻣﻮرد پایاننامههای کارشناسی ارشد و رسالههای دکتری
خلاصه فصل دوم
خودآزمایی چهارگزینهای فصل دوم
خودآزمایی تشریحی فصل دوم
فصل سوم. مسائل اخلاقی در پژوهشهای روانشناختی و تربیتی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۳-۱ آزمایش فرمانبرداری میلگرام
۳-۲ مسائل اخلاقی مهم
۳-۲-۱ آسیب جسمانی و روانشناختی
۳-۲-۲ رضایت آگاهانه
۳-۲-۳ فریب
۳-۲-۴ رازداری
۳-۳ مسائل اخلاقی و پژوهشهای حیوانی
۳-۴ کمیته اخلاق
۳-۵ منشور و موازین اخلاق پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
۳-۵-۱ رفتارهای سوء پژوهشی
خلاصه فصل سوم
خودآزمایی چندگزینهای فصل سوم
خودآزمایی تشریحی فصل سوم
فصل چهارم. اندازهگیری متغیرها
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۴-۱ سازه و متغیر
۴-۲ طبقهبندی متغیرها ازنظر اندازهگیری
۴-۳ تعریف مفهومی و عملیاتی
۴-۴ روایی و پایایی اندازهگیری
۴-۴-۱ روایی اندازهگیری
۴-۴-۲-۱ روایی صوری
۴-۴-۱-۲ روایی ملاکی
۴-۴-۱-۳ روایی سازه
۴-۴-۲ پایایی اندازهگیری
۴-۵ تعریف و انواع مقیاسهای اندازهگیری
۴-۵-۱ مقیاس اسمی
۴-۵-۲ مقیاس ترتیبی (رتبهای)
۴-۵-۳ مقیاسهای فاصلهای و نسبتی
۴-۵-۴ مقایسه مقیاس اندازهگیری با یکدیگر
۴-۶ روشهای اندازهگیری
۴-۶-۱ اندازههای خود گزارشی
۴-۶-۲ اندازههای فیزیولوژیکی
۴-۶-۳ اندازههای رفتاری
۴-۷ دیگر جنبههای اندازهگیری
۴-۷-۱ اندازهگیریهای چندگانه
۴-۷-۲ حساسیت و اثرات دامنه
۴-۸ انتخاب شیوه اندازهگیری
خلاصه فصل چهارم
خودآزمایی چهارگزینهای فصل چهارم
خودآزمایی تشریحی فصل چهارم
فصل پنجم. روشهای نمونهگیری
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۵-۱ جامعه و نمونه
۵-۲ اندازه یا حجم نمونه
۵-۳ نمونههای معرف
۵-۴ رویکردهای اصلی نمونهگیری
۵-۴-۱ روشهای نمونهگیری احتمالی
۵-۴-۱-۱ نمونهگیری تصادفی ساده
۵-۴-۱-۲ نمونهگیری نظامدار
۵-۴-۱-۳ نمونهگیری تصادفی طبقهای
۵-۴-۱-۴ نمونهگیری تصادفی طبقهای متناسب
۵-۴-۱-۵ نمونهگیری خوشهای
۵-۴-۱-۶ خلاصه روشهای نمونهگیری احتمالی
۵-۵-۲ روشهای نمونهگیری غیر احتمالی
۵-۵-۲-۱ نمونهگیری در دسترس
۵-۵-۲-۲ نمونهگیری سهمیهای
۵-۵-۲-۳ نمونهگیری هدفمند
۵-۵-۲-۴ نمونهگیری ارجاعی (گلوله برفی)
خلاصه فصل پنجم
خودآزمایی چندگزینهای فصل پنجم
خودآزمایی تشریحی فصل پنجم
فصل ششم. روایی پژوهش
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۶-۱ روایی نتیجه آماری
۶-۲ روایی سازه
۶-۳ روایی درونی
۶-۴ روایی بیرونی
۶-۴-۱ روایی جامعه
۶-۴-۲ روایی زیستمحیطی
۶-۵ روایی و روشهای پژوهش
خودآزمایی چندگزینهای فصل ششم
خودآزمایی تشریحی فصل ششم
خلاصه فصل ششم
فصل هفتم. تحقیق توصیفی: طرحهای پژوهشی مشاهدهای و پیمایشی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۷-۱ طرح پژوهشی مشاهدهای
۷-۱-۱ ثبت مشاهدهای
۷-۱-۲ انواع مشاهده
۷-۱-۳ انتخاب و آموزش مشاهدهگران
۷-۱-۴ تجزیهوتحلیل دادههای ناشی از مشاهده
۷-۱-۵ نقاط قوت و ضعف طرحهای پژوهشی مشاهدهای
۷-۲ طرحهای پژوهشی پیمایشی
۷-۲-۱ انواع مختلف سؤالات
۷-۲-۲ نحوه بیان سؤالها
۷-۲-۳ ساخت پرسشنامه
۷-۲-۴ انتخاب افراد معرف
۷-۲-۵ اجرای پژوهشهای پیمایشی
۷-۲-۶ نقاط قوت و ضعف پژوهش پیمایشی
خلاصه فصل هفتم
خودآزمایی چندگزینهای فصل هفتم
خودآزمایی تشریحی فصل هفتم
فصل هشتم. تحقیق همبستگی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۸-۱ همبستگی مثبت و منفی
۸-۲ نمودارهای پراکندگی
۸-۳ محدودیت دامنه
۸-۴ ضریب تعیین
۸-۵ تفسیر همبستگیها
۸-۶ معنیداری آماری رابطه
۸-۷ ضرایب همبستگی و علیت
۸-۸ کاربردهای همبستگی
۸-۹ انواع همبستگی
۸-۱۰ تحلیلهای چند متغیری
خلاصه فصل هشتم
خودآزمایی چهارگزینهای فصل هشتم
خودآزمایی تشریحی فصل هشتم
فصل نهم. تحقیق آزمایشی: طرحهای بین گروهی، عاملی و درونگروهی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۹-۱ مؤلفههای اصلی آزمایش
۹-۲ کنترل متغیرهای نامربوط
۹-۳ گروههای کنترل
۹-۳-۱ گروههای کنترل بدون مداخله
۹-۳-۲ گروه کنترل فهرست انتظار
۹-۳-۳ گروه کنترل دارونما
۹-۴ مراحل روش آزمایشی
۹-۵ طرحهای بین گروهی
۹-۵-۱ مزایا و محدودیتهای طرحهای بین گروهی
۹-۵-۲ سایر تهدیدهای روایی درونی طرحهای بین گروهی
۹-۵-۳ طرحهای آزمایشی بین گروهی
۹-۶ طرحهای عاملی
۹-۷ طرحهای درونگروهی
۹-۷-۱ مزیتهای طرحهای درونگروهی
۹-۷-۲ محدودیتهای طرحهای درونگروهی
۹-۷-۳ تهدیدهای روایی درونی برای طرحهای درونگروهی
۹-۷-۴ تحلیلهای آماری طرحهای درونگروهی
خلاصه فصل نهم
خودآزمایی چندگزینهای فصل نهم
خودآزمایی تشریحی فصل نهم
فصل دهم. طرحهای شبه آزمایشی و غیرآزمایشی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۱۰-۱ ساختار طرحهای غیرآزمایشی و شبه آزمایشی
۱۰-۲ طرح گروههای نابرابر
۱۰-۲-۱ طرح پژوهشی افتراقی
۱۰-۲-۲ طرح گروه کنترل نابرابر فقط با پسآزمون
۱۰-۲-۳ طرح گروه کنترل نابرابر پیشآزمون- پسآزمون
۱۰-۳ طرحهای پیشآزمون- پسآزمون
۱۰-۳-۱ طرح پیشآزمون- پسآزمون تک گروهی
۱۰-۳-۲ طرح سریهای زمانی
۱۰-۴ طرحهای پژوهشی تحولی نگر
۱۰-۴-۱ طرح پژوهشی تحولی نگر مقطعی
۱۰-۴-۲ طرح پژوهشی تحولی نگر طولی
خلاصه فصل دهم
خودآزمایی چندگزینهای فصل دهم
خودآزمایی تشریحی فصل دهم
فصل یازدهم. طرحهای تک موردی و مطالعه موردی
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۱۱-۱ طرحهای تک موردی
۱۱-۱-۱ انواع طرحهای پژوهشی تک موردی
۱۱-۱-۲ طرح ABAB
۱۱-۱-۳ طرحهای چند خط پایه
۱۱-۲ طرح مطالعه موردی
۱۱-۲-۱ پدیده نادر و موردهای بالینی غیرمعمول
۱۱-۲-۲ نقاط قوت و ضعف طرح مطالعه موردی
خلاصه فصل یازدهم
خودآزمایی چندگزینهای فصل یازدهم
خودآزمایی تشریحی فصل یازدهم
فصل دوازدهم. تدوین پژوهشنامه
هدف کلی
هدفهای یادگیری
مقدمه
۱۲-۱ انواع مقالهها
۱۲-۱-۱ گزارش مطالعات تجربی
۱۲-۱-۲ مقالههای مروری
۱۲-۱-۳ مقالههای نظری
۱۲-۱-۴ مقالههای روششناختی
۱۲-۱-۵ مطالعات موردی
۱۲-۲ بخشهای مختلف پژوهشنامه
۱۲-۲-۱ عنوان
۱۲-۲-۲ نام مؤلف یا مؤلفان و وابستگی سازمانی آنها
۱۲-۲-۳ چکیده
۱۲-۲-۴ مقدمه
۱۲-۲-۵ روش
۱۲-۲-۶ نتایج
۱۲-۲-۷ بحث
۱۲-۲-۸ منابع
۱۲-۲-۸-۱ مقالههای چاپشده در نشریات دورهای
۱۲-۲-۸-۲ مقاله مجلههای تخصصی
۱۲-۲-۸-۳ مقاله مجله با بیش از هفت مؤلف
۱۲-۲-۸-۴ مقالههایی که فقط در نشریههای اینترنتی موجودند
۱۲-۲-۸-۵ مقاله روزنامه
۱۲-۲-۸-۶ کتاب
۱۲-۲-۸-۷ نسخه الکترونیکی کتاب
۱۲-۲-۸-۸ فصلی از یک کتاب
۱۲-۲-۸-۹ نام گروهها (نهادها، سازمانها، انجمنها و …) بهجای مؤلف
۱۲-۲-۸-۱۰ کتابهای ترجمهشده
۱۲-۲-۸-۱۱ همایشها، کنفرانسها، گردهمآییها، همنشستها و . . .
۱۲-۲-۸-۱۲ کتابهایی که حاوی مجموعه چکیدهها یا خلاصه مقالات هستند
۱۲-۲-۸-۱۳ رسالههای دکتری و پایاننامههای کارشناسی ارشد
۱۲-۲-۸-۱۴ رساله یا پایاننامههای منتشرنشده
۱۲-۳ برخی از اجزاء سبک نوشتاری
۱۲-۳-۱ شیوههای استناد کردن
۱۲-۳-۱-۱ استناد به منابع در متن
۱۲-۳-۱-۲ استناد به یک اثر دارای یک مؤلف
۱۲-۳-۱-۳ استناد به یک اثر دارای دو تا پنج مؤلف
۱۲-۳-۱-۴ استناد به آثار دارای شش مؤلف
۱۲-۳-۱-۵ استناد به آثار دارای هفت مؤلف یا بیشتر
۱۲-۳-۱-۶ استناد به آثاری که به نام سازمانها، انجمنها و … به چاپ میرسند
۱۲-۳-۱-۷ استناد به آثاری که نام خانوادگی مؤلفان آنها یکسان است
۱۲-۳-۱-۸ استناد به آثار ترجمهشده
۱۲-۳-۱-۹ استناد به آثار زیر چاپ
۱۲-۳-۱-۱۰ استناد به منابع الکترونیکی
۱۲-۳-۱-۱۱ استناد به دو یا چند اثر در داخل یک پرانتز
۱۲-۳-۱-۱۲ استناد به منابع دستاول و دستدوم
۱۲-۳-۱-۱۳ استناد به ارتباطهای شخصی
۱۲-۳-۲ نقلقول
۱۲-۳-۲-۱ نقلقولهای مستقیم مطالب آنلاین (برخط) بدون شماره صفحهبندی
۱۲-۳-۲-۲ دقت نقلقولها
۱۲-۳-۲-۳ تغییراتی در متن نقلقول که نیاز به توضیح ندارد
۱۲-۳-۲-۴ تغییراتی در متن نقلقول که نیاز به توضیح دارد
۱۲-۳-۲-۵ استنادهای داخل نقلقولها
۱۲-۳-۳ روشها و دستورالعملهای نگارشی
۱۲-۳-۳-۱ نوشتن اعداد
۱۲-۳-۳-۲ اعدادی که با رقم نوشته میشوند
۱۲-۳-۳-۳ اعدای که با حروف نوشته میشوند
۱۲-۳-۳-۵ اعداد رومی
۱۲-۳-۳-۶ ویرگول در اعداد
۱۲-۳-۳-۷ جمع اعداد
۱۲-۳-۴ آمارهها، نمادهای ریاضی و آماری
۱۲-۳-۴-۱ انتخاب روش ارائه مؤثر
۱۲-۳-۴-۲ منابع آمارهها
۱۲-۳-۴-۳ فرمولها
۱۲-۳-۴-۴ آمارهها در متن
۱۲-۳-۴-۵ نمادهای آماری
۱۲-۳-۴-۶ فاصلهگذاری، تراز بندی، و نشانهگذاری
۱۳-۳-۵ نشانههای اختصاری
۱۳-۳-۵-۱ کاربرد نشانههای اختصاری
۱۳-۳-۵-۳ نشانههای اختصاری که بهصورت کلمه پذیرفته شدهاند
۱۳-۳-۵-۴ نشانههای اختصاری که در نشریات APA مورداستفاده قرار میگیرند
۱۳-۳-۵-۵ اختصارهای فارسی
۱۳-۳-۵-۶ اختصارهای لاتین
۱۳-۳-۵-۷ اختصارهای علمی
۱۳-۳-۵-۸ دیگر نشانههای اختصاری
۱۳-۳-۵-۹ شکل جمع نشانههای اختصاری
۱۳-۳-۵-۱۰ نشانههای اختصاری در ابتدای جمله
۱۲-۳-۶ حروف ایتالیک
۱۲-۳-۷ کاربرد حروف بزرگ
۱۲-۳-۷-۱ کلمات ابتدای جمله
۱۲-۳-۷-۲ کلمات اصلی در عناوین و سرتیترها
خلاصه فصل دوازدهم
خودآزمایی چهارگزینهای فصل دوازدهم
خودآزمایی تشریحی فصل دوازدهم