اثر زایگارنیک چیست؟ هنگامی‌که شما کاری را آغاز کرده اما به پایان نمی‌رسانید، فکر آن شما را رها نخواهد کرد؛ حتی اگر فکر خود را به چیز دیگری مشغول کنید. این باعث می‌شود که تمایل بیشتری به برگشت به آن کار و اتمامش داشته باشید. این همان چیزی است که شما را ترغیب می‌کند تا یک داستان یا فیلم مهیج و جذاب را تا آخر بخوانید یا ببینید. احتمالاً شما اثر زایگارنیک را در دوران تحصیل هم تجربه کرده‌اید. تا پیش از یک امتحان، دانش‌آموز آنچه را که خوانده بهتر و بیشتر به یاد می‌آورد؛ اما پس از امتحان، دیگر توجهی به آموخته‌هایش ندارد و بنابراین از ذهنش پاک می‌شود.
اثر زایگارنیک چگونه کشف شد؟
روان‌شناس روس، خانم بلوما زایگارنیک، هنگامی‌که در یک رستوران مشغول صرف غذا بود متوجه شد که گارسون‌ها و کارکنان رستوران، فهرست سفارش‌های مشتریان را تا پیش از تسویه‌حسابشان به‌خوبی به یاد می‌آورند؛ اما پس‌ازآن دیگر جزئیات آن را در ذهن نگه نمی‌دارند.
پژوهش زایگارنیک
خانم زایگارنیک که کنجکاو شده بود، بعداً تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام داد. ازجمله در مجموعه آزمایش‌هایی از شرکت‌کنندگان خواست تا مهره‌هایی را به طرز درست، ردیف کنند، پازل‌هایی بچینند و یا مسائل ریاضی را حل کنند.
در وسط کار، نیمی از شرکت‌کنندگان را متوقف کرد؛ اما بقیه ادامه داده و به پایان رساندند. پس از یک ساعت، خانم زایگارنیک متوجه شد آن‌هایی که کارشان، ناتمام مانده بود دو برابر افراد دیگر جزئیات را به یاد می‌آورند.
در یک آزمایش دیگری بر روی افراد بزرگ‌سال، این نسبت به ۹۰ درصد رسید، مطالعات اولیه ایشان در سال ۱۹۲۷ در مقاله‌ای با عنوان «پیرامون کارهای پایان‌یافته و پایان نیافته» منتشر شد.
تحقیقات بیشتر
در سال‌های ۱۹۶۰، یک پژوهشگر حافظه به نام «جان بدلی» آزمایش‌های دیگری برای بررسی این یافته‌ها انجام داد. او تعدادی آناگرام (حروف درهم‌ریخته) را به افرادی داد تا در زمان معینی مرتب کرده و کلمه‌ی لازم را بیابند و اگر موفق به این کار نمی‌شدند، جواب را به آنان می‌گفت. در پایان، هنگامی‌که از شرکت‌کنندگان درباره کلمه مزبور سؤال شد آن‌هایی که به جواب نرسیده بودند بهتر از آن‌هایی که آناگرام را حل کرده بودند کلمات را به یاد می‌آورند. نتیجه این آزمایش از یافته زایگارنیک، در این مورد که افراد حافظه بهتری برای اطلاعات ناتمام دارند، پشتیبانی کرد.
تحقیقات متناقض
البته تمام تحقیقات مؤید نظریه زایگارنیک نبودند. برخی پژوهش‌ها حاکی از بی‌تأثیری آن داشتند و نتایج برخی از تحقیقات هم حاکی از آن بود که عوامل زیادی در نیرومندی اثر زایگارنیک نقش دارند. برای مثال پژوهش‌ها نشان دادند که «انگیزش» نقش مهمی در به خاطر سپاری اطلاعات بازی می‌کند.
آن چگونه عمل می‌کند؟
حافظه کوتاه‌مدت، هم به لحاظ ظرفیت و هم طول مدت نگهداری اطلاعات محدودیت دارد. ما معمولاً می‌توانیم چیزهای زیادی را به حافظه‌مان بدهیم و پس‌ازآن نیاز به تمرین و تکرار زیاد است تا آن‌ها از یاد نروند. جای تعجب نیست که هرچه اطلاعات بیشتری را به حافظه کوتاه‌مدت خود بدهیم، تثبیت آن‌ها سخت‌تر می‌شود.
برای مثال، کارکنان یک رستوران مجبورند اطلاعات زیادی را تا زمانی که مشتریان غذایشان را تمام کنند در ذهن نگه دارند. در مورد این حجم زیاد از داده‌ها، افراد معمولاً شگردها و ترفندهایی به کار می‌برند که «اثر زایگارنیک» یکی از آن‌هاست. فکر کردن مداوم به کارها و وظایفی که ناتمام گذاشته‌ایم باعث می‌شود که آن‌ها را بهتر به یاد بیاوریم.
اما این تنها روی حافظه کوتاه‌مدت تأثیر نمی‌گذارد، بلکه می‌تواند برای زمانی طولانی‌تر ذهنمان را درگیر کند. اثر زایگارنیک دانش زیادی درباره طرز کار حافظه به دست می‌دهد.
وقتی به اطلاعات معنا می‌دهیم یا به‌اصطلاح روانشناسی ادراک می‌شوند، ابتدا در حافظه حسی به‌طور موقت ذخیره می‌شوند و اگر موردتوجه قرار گیرند به حافظه کوتاه‌مدت منتقل می‌شوند.
بسیاری چیزها در حافظه کوتاه‌مدت نیز به‌زودی فراموش می‌شوند، اما برخی از آن‌ها با تکرار یا مرور ذهنی فعال به حافظه درازمدت وارد می‌شوند.
زایگارنیک بیان کرد که ناتمام گذاشتن یک تکلیف باعث ایجاد تنش شناختی اساسی می‌شود و این نیز به‌نوبه خود به تلاش و مرور ذهنی بیشتر برای به یاد سپردنش می‌انجامد. پس از اتمام، ذهن دست از این تلاش برمی‌دارد.
چگونه می‌توان از «اثر زایگارنیک» بهره برد؟
این، تنها یک موضوع جالب و جذاب در مورد حافظه نیست؛ بلکه در زندگی روزمره ما نیز تأثیر دارد و حتی می‌توانیم از آن استفاده کنیم. معمولاً گفته می‌شود که بهتر است کار شروع‌شده را به پایان برسانیم؛ اما زایگارنیک می‌گوید که قطع کردن و ناتمام گذاشتن کار می‌تواند به یادآوری بهتر آن کمک کند.
بهره‌وری بیشتر از مطالعه
- بنا بر اثر زایگارنیک، وقتی دارید برای یک امتحان آماده می‌شوید، به‌جای آنکه تمام مطلب را به‌یک‌باره در شب امتحان بخوانید بهتر است چندین بار آن را خوانده و ناتمام بگذارید. در این صورت، در روز امتحان اطلاعات بیشتری در ذهن خود خواهید داشت.
- اگر می‌خواهید چیز مهمی را به خاطر بسپارید، قطعاً ممکن است وقفه‌های لحظه‌ای به نفع شما باشد. بهتر است به‌جای آنکه آن را به‌سادگی تکرار و تکرار کنید، خواندنش را چند بار قطع کنید و ناتمام بگذارید. هنگامی‌که شما به کار دیگری می‌پردازید مغزتان به اطلاعاتی که قبلاً مطالعه کرده‌اید بازمی‌گردد.
غلبه بر تعلل ورزی
- بسیاری مواقع، ما انجام کار را تا حد ممکن و به‌اصطلاح تا دقیقه ۹۰ به تأخیر می‌اندازیم و در آخرین لحظه، پیش از پایان ضرب‌الاجل انجامش می‌دهیم. این، گذشته از ایجاد استرس و فشار روانی، باعث می‌شود که معمولاً کیفیت کار هم پایین بیاید.
- یک راه برای غلبه بر تعلل ورزی، استفاده از اثر زایگارنیک است. شما کار را شروع کنید؛ در ادامه، احساس ناتمام ماندن کار موجب می‌شود که هرلحظه در پی ادامه‌اش باشید. ممکن است همه کار را به‌یک‌باره تمام نکنید، اما هر قدم کوچکی که برمی‌دارید شما را به هدف نهایی خود نزدیک‌تر می‌کند.
- این رویکرد نه‌تنها ممکن است به شما انگیزه دهد که کار را به اتمام برسانید، بلکه می‌تواند منجر به احساس موفقیت بعد از پایان کار شود و به شما کمک می‌کند انرژی‌های ذهنی خود را در جای دیگری مصرف کنید.
استفاده از اثر زایگارنیک برای جلب‌توجه
- آگهی‌های تبلیغاتی و بازاریابی نیز از اثر زایگارنیک برای ترغیب مصرف‌کنندگان به خرید محصولات استفاده می‌کنند. آن‌ها تریلرها و ویدئوهای کوتاهی از فیلم یا محصول خود تهیه‌کرده و در لحظات حساس و مهیج ناتمامش می‌گذارند تا بیننده و مشتری هنگامی‌که آن فیلم یا محصول به بازار آمد با اشتیاق تهیه‌اش کرده و موضوع را دنبال کند.
- سازندگان سریال‌های تلویزیونی هم معمولاً هر قسمت از سریال را در صحنه‌ای حساس به پایان می‌برند تا مخاطبشان در قسمت بعدی بتواند داستان را به‌راحتی به یاد آورند تا دریابند که چه اتفاقی می‌افتد.
ارتقای بهزیستی روانی
- قابل‌تصور است که اثر زایگارنیک لزوماً و همواره مفید نیست. نیمه‌کاره رها کردن کارها و تکالیف ممکن است باعث استرس، عدم تمرکز و همچنین بدخوابی شود.
- البته گاهی هم به تلاش برای غلبه بر چنین دشواری‌هایی منجر می‌شود. هنگامی‌که سرانجام کاری را به پایان می‌رسانیم احساس رضایت، خودباوری و اعتمادبه‌نفس پیدا می‌کنیم.
سخن آخر و جمع‌بندی
داستان «اثر زایگارنیک» از یک مشاهده و کنجکاوی ساده در مورد خدمتکار یک رستوران آغاز شد که با سفارش‌های میهمانان خود چه می‌کنند. تحقیقات بعدی درستی نتایج را نشان داد. معلوم شد که دستکم در برخی موارد، ما تمایل و توانایی بیشتری برای به خاطر سپردن و یادآوری کارهای ناتمام داریم. البته عوامل دیگری هم هستند که بر وقوع و شدت اثر زایگارنیک تأثیر دارند. درعین‌حال، در مواردی می‌توانیم از این پدیده بهره برده و با قطع و ناتمام گذاشتن مطالعه و کار بر روی پروژه باعث شویم که بعداً آن را بهتر و با جزئیات بیشتری به خاطر بیاوریم.
مولف: کندرا چری، ۲۰۱۹
مترجم: روناک کاکه محمد، ۱۳۹۹
ویراستار: دکتر اکبر رضایی
