مراحل رشد شناختی پیاژه – حسی- حرکتی – پیش عملیاتی – عملیات عینی – عملیات صوری و انتقادها

نظریۀ رشد شناختی پیاژه اندیشه‌های بنیادی سازنده‌گرایی را منعکس می‌کند. نظریۀ پیاژه با دانستن، یا اینکه چگونه افراد دانش را کسب می‌کنند، مرتبط است. اگرچه نظریۀ پیاژه در حال حاضر یک نظریۀ غالب در زمینۀ رشد شناختی نیست؛ بااین‌حال، این نظریه از اهمیت خاصی برخوردار است و کاربردهای مفیدی برای آموزش و یادگیری دارد.

مراحل رشد شناختی

 پیاژه بر اساس پژوهش‌های خودش نتیجه‌گیری ‌کرد که رشد شناختی کودکان در یک توالی ثابت اتفاق می‌افتد. الگوی عملیاتی که کودکان می‌توانند انجام دهند ممکن است به‌عنوان یک سطح یا مرحله تصور شود. هر سطح یا مرحله بر اساس اینکه چگونه کودکان دنیا را می‌شناسند و به دنیا نگاه می‌کنند، تعریف می‌شود. نظریۀ پیاژه و دیگر نظریه‌های مرحله‌ای، مفروضه‌های خاصی دارند:

•        مراحل° گسسته، از نظر کیفی متفاوت و مجزا هستند. پیشرفت از یک مرحله به مرحلۀ دیگر به‌صورت ترکیب تدریجی یا ادغام مداوم نیست.

•        رشد ساخت‌های شناختی، وابسته به رشد قبلی است.

•        اگرچه ترتیب رشد ساختار، ثابت است، بااین‌حال، سنی که در آن شخص ممکن است در یک مرحلۀ خاص باشد و نرخی که فرد از آن عبور می‌کند از فردی به فرد دیگر متفاوت خواهد بود. مراحل نباید با سنین برابر دانسته شوند. سن مرحله را مشخص نمی‌کند، بلکه نوع پردازش شناختی که رخ می‌دهد شاخص مرحلۀ خاص است.

مرحلۀ حسی- حرکتی

در مرحلۀ حسی- حرکتی، اَعمال کودکان خودانگیخته‌اند و تلاش برای درک جهان اطراف را نشان می‌دهند. فهمیدن، ریشه در عمل کنونی کودک دارد؛ برای مثال، توپ برای پرت کردن است و پستانک برای مکیدن.

مشخصۀ این دورۀ زمانی، تغییر سریع است؛ کودک دو ساله از نظر شناختی خیلی متفاوت از نوزاد است. کودکان به‌صورت فعال، هرچند در یک سطح ابتدایی به تعادل می‌رسند. ساخت‌های شناختی ساخته می‌شوند و تغییر می‌یابند و انگیزه برای انجام این کار، درونی است.

مفهوم انگیزش اثربخش  (انگیزش تسلط) به کودکان حسی- حرکتی مربوط است. تا پایان دورۀ حسی- حرکتی کودکان به‌اندازۀ کافی از نظر شناختی رشد کرده‌اند تا به‌سوی تفکر مفهومی- نمادین که مشخصۀ مرحلۀ پیش عملیاتی است، پیش بروند.

مرحله پیش عملیاتی

کودکان پیش عملیاتی اگرچه از نظر ادراکی به‌شدت به زمان حال گرایش دارند، بااین‌حال، قادرند آینده را در ذهن خود مجسم و به گذشته فکر کنند. آن‌ها مستعد این باورند که ۱۰ سکه با فاصله از هم در یک ردیف، بیشتر از ۱۰ سکه قرار گرفته بر روی‌هم است.

آن‌ها همچنین نمی‌توانند در یک زمان به بیش از یک بُعد فکر کنند؛ بنابراین، اگر روی طول یک شیء متمرکز ‌شوند، ممکن است فکر کنند که یک شیء درازتر (چوب اندازه‌گیری)، بزرگ‌تر از شیء کوتاه‌تر (یک آجر) است، حتی اگر شیء کوتاه‌تر، پهن‌تر و ضخیم‌تر باشد. کودکان پیش عملیاتی بازگشت‌ناپذیری  را به نمایش می‌گذارند، یعنی وقتی چیزی انجام بگیرد، نمی‌توان آن را تغییر داد (برای مثال، جعبۀ گسترده  را نمی‌توان دوباره به حالت اول یعنی به‌صورت جعبه در آورد).

آن‌ها در تشخیص خیال از واقعیت با مشکل مواجه‌اند. شخصیت‌های کارتونی به همان اندازه واقعی‌ هستند که مردم واقعی‌اند. در این دوره، رشد زبان به‌سرعت اتفاق می‌افتد. دیگر ویژگی دورۀ پیش عملیاتی این است که از خودمحوری  کودکان کاسته می‌شود: آن‌ها می‌فهمند که دیگران ممکن است فکر و احساس‌های متفاوتی داشته باشند.

مرحلۀ عملیات عینی

مرحلۀ عملیات عینی با رشد شناختی چشمگیر مشخص می‌شود. این امر نقش تعیین‌کننده در تحصیل دارد، زیرا زمانی است که یادگیری زبان و مهارت‌های پایۀ کودکان به‌صورت چشمگیری شتاب می‌گیرند. کودکان شروع به نشان‌ دادن برخی افکار انتزاعی می‌کنند، اگرچه این تفکر انتزاعی معمولاً با ویژگی‌ها یا اَعمال تعریف می‌شود (برای مثال، صداقت یعنی بازگرداندن پول به شخصی که آن را گم کرده است).

کودکان عملیات عینی، تفکر خودمحورانۀ کمتری نشان می‌دهند و زبان به‌طور فزاینده‌ای اجتماعی می‌شود. بازگشت‌پذیری  در تفکر همراه با طبقه‌بندی و ردیف کردن- مفاهیم ضروری برای فراگیری مهارت‌های ریاضی- کسب می‌شود. تفکر عملیات عینی دیگر تحت تأثیر ادراک نیست؛ کودکان به تجربیاتشان متوسل می‌شوند و همیشه تحت تأثیر آنچه درک می‌کنند، نیستند.

مرحلۀ عملیات صوری

مرحلۀ عملیات صوری تفکر عملیات عینی را گسترش می‌دهد. در این مرحله، تفکر به‌صورت انحصاری بر اشیای ملموس متمرکز نیست؛ کودکان می‌توانند دربارۀ موقعیت‌های فرضی فکر کنند. قابلیت‌های استدلال بهبود می‌یابند و کودکان می‌توانند دربارۀ چندین بُعد و ویژگی‌های انتزاعی فکر کنند. خودمحوری در نوجوانان به‌صورت مقایسۀ واقعیت با حالت ایده‌آل‌ پدیدار می‌شود؛ ازاین‌رو، آن‌ها اغلب تفکر آرمان‌گرایانه نشان می‌دهند.

انتقادها به نظریه پیاژه

مراحل پیاژه از بسیاری جهات مورد انتقاد قرار گرفته است. یکی از انتقادها این است که کودکان اغلب زودتر از مراحلی که پیاژه یافته است، اندیشه‌ها را می‌فهمند و عملیات را انجام می‌دهند.

انتقاد دیگر این است که رشد شناختی در بین حیطه‌ها، معمولاً یکنواخت نیست؛ به‌ندرت اتفاق می‌افتد که یک کودک تفکر مربوط به یک مرحله را در تمامی‌ موضوعات درسی (برای مثال، ریاضیات، علوم یا تاریخ) به شکل یکسان نشان دهد.

این انتقاد در مورد بزرگ‌سالان نیز صادق است؛ یک مطلب یکسان ممکن است کاملاً متفاوت درک شود. برای مثال، برخی از بزرگ‌سالان ممکن است در مورد ورزش بیس‌بال بر اساس مرحلۀ پیش عملیاتی فکر کنند («توپ را بگیر و بدو»)، برخی دیگر ممکن است برحسب عملیات عینی در مورد آن فکر کنند («در شرایط مختلف چه‌کار می‌کنم؟») و برخی نیز ممکن است با استفاده از تفکر عملیات صوری، استدلال کنند (برای مثال، «توضیح دهند که چرا یک توپ قوسی‌شکل، در هوا قوس برمی‌دارد؟»). بااین‌حال، به‌عنوان یک چارچوب کلی، مراحل° الگوهایِ تفکری را توصیف می‌کنند که تمایل به وقوع هم‌زمان دارند و این دانش مفیدی است برای مربیان، والدین و دیگرانی که با کودکان کار می‌کنند.

منبع: شانک. دیل. اچ. (زیر چاپ).  روان‌شناسی یادگیری: رویکرد تربیتی (ویرایش هشتم). (ترجمه اکبر رضایی). تهران: ارجمند. (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، ۲۰۲۰).